ΙΔΡΥΜΑ ΦΩΤΕΙΝΟΥ

ΠΛΑΤΗ
Σύντομη, περιγραφική και ιστορική αναφορά

ΘΕΣΗ:
Χωριό στην ΝΔ άκρη του κύκλου του Λασιθίου, το τρίτο μετά την είσοδο από τον Αυχένα Αμπέλου με δεξιά στροφή στον περιμετρικό δρόμο, ή το όγδοο μετά την είσοδο από τους Ποτάμους και αριστερή στροφή στον περιμετρικό δρόμο στο Μέσα Λασίθι.
Δεσπόζει στην είσοδο της Πλατιανής Λαγκάδας και στην αρχή του δρόμου για την κορυφή Αφέντης, 1577 μ, από όπου το μάτι ξεκουράζεται χαμηλά στο οροπέδιο με την λιμνοδεξαμενή σαν γυαλί στα δεξιά και από την άλλη μεριά στον Ψηλορείτη δυτικά και τον Αχεντριά νοτιοδυτικά.
Το υψόμετρο στο κέντρο της πλατείας του χωριού είναι 842,1 μέτρα από την μέση επιφάνεια της θάλασσας και οι γεωγραφικές συντεταγμένες είναι 351011Β-252618Α.

ΠΕΡΙΓΡΑΦΉ
Το χωριό έχει σχήμα μισοφέγγαρου με το κοίλο μέρος προς τον νότο και αποτελείται από παλαιά ως επί το πλείστον σπίτια, 95 περίπου, και μερικά ερείπια, που κατανέμονται σε πέντε κύριες γειτονιές, σαφώς διαχωρισμένες. (βλ. παρακάτω).
Ο αυτοκινητόδρομος από τον Άγιο Χαράλαμπο για το Ψυχρό περνά από το βόρειο μέρος του χωριού όπου σχηματίζεται μικρή πλατεία με τα καταστήματα του χωριού και ενώνεται με τους εσωτερικούς δρόμους του. Αυτοκίνητο πηγαίνει σε όλα σχεδόν τα σπίτια του χωριού, πλην ελαχίστων αλλά πολύ κοντά σε αυτά.
Τα περισσότερα παλιά σπίτια είναι αγροικίες μονώροφες και αποτελούνται από τήν κυρίως κατοικία, με ένα μεγάλο ενιαίο χώρο με τζάκι, σοφά για ύπνο πάνω συνήθως από πατητήρι, φούρνο πετρόκτιστο από αμυγδαλόπετρα και σταμνοστάτη. Στους τοίχους σε ράφια και σε καρφιά κρέμονται το απαραίτητα του νοικοκυριού, ενώ στην ξύλινη κασέλα αποθηκεύονται τα είδη κλινοστρωμνής και ένδυσης. Το υπόλοιπο κτήριο αποτελείται απο τον αχερώνα την αποθήκη και τον στάβλο. Η όλη κατασκευή στεγάζεται με πατημένο δωματόχωμα, που συγκρατείται από δοκάρια και σχίζες από ξύλα που στηρίζονται στους τοίχους και στις καμάρες. Πολλά από αυτά εχουν διαμορφωθεί και ανακαινισθεί με καλύτερο διαχωρισμό σήμερα. Τα τελευταία 60-70 χρόνια τα σπίτια κατασκευάζονται με τον γνωστό τρόπο και δεν χρειάζεται περιγραφή τους.
Το χωριό σήμερα διαθέτει πολύ καλό δίκτυο ύδρευσης, με επάρκεια νερού καλής ποιότητας, και το λίγο που περισσεύει το καλοκαίρι χρησιμοποιείται για μικρού βαθμού άρδευση περιβολιών πιο πρωίμων κηπευτικών για οικογενειακή κατανάλωση, με ξεχωριστές δεξαμενές περισυλλογής του περισσεύματος νερού και κατανομής του στις οικογένειες, και μεταφέρεται με ξεχωριστό, ελλιπές όμως δίκτυο. Παλαιότερα το χωριό υδρευόταν με στάμνες από το κεντρικό διατηρητέο υδραγωγείο (κρήνη) και δύο μικρότερα. Διαθέτη επίσης ικανοποιητικό δίκτυο αποχέτευσης στα ¾ του χωριού, δυστυχώς όμως με καθαρισμό λυμάτων καθίζησης , τριών σταδίων και αποβολή του νερού στην ύπαιθρο μακριά σχετικά από το χωριό.
Το χωριό συνιστά μια ενορία και υπάρχουν οι εκκλησίες των Αγίων Γεωργίου και Νικολάου πολιούχων, στο κέντρο του χωριού, έτος κτίσεως μετά το 1867 πιθανόν πέρας 1882 και η εκκλησία του Αρχαγγέλου Μιχαήλ στο νοτιοανατολικό άκρο πιθανότατα το 1836. Το σημερινό νεκροταφείο του χωριού με την εκκλησία του Αγ. Αλεξάνδρου δεσπόζει στην κορυφή του όμορφου λόφου Πάνω Κεφάλι, βόρεια του χωριού. Τα τελευταία χρόνια κτίσθηκαν οι εκκλησίες του Αγ. Παντελεήμονα, στα νοτιοδυτικά και λίγο έξω από το χωριό σε δασώδη πανέμορφη περιοχή και των Αποστόλων Πέτρου και Παύλου, στα βορειοανατολικά του χωριού δίπλα στον επαρχιακό δρόμο. Στην κορυφή Αφέντης υψ. 1577μ, με απεριόριστη θέα, σε οδική απόσταση 9 χμ υπάρχει το εκκλησάκι του Αγ. Πνεύματος, που πρόσφατα ανακαινίσθηκε εξωτερικά με την επισκευή των ζημιών από κεραυνούς.
Οι δύο κύριοι εσωτερικοί δρόμοι του χωριού ήταν στρωμένοι με καλντερίμι μέχρι την δεκαετία του 1950, με καταπότες για τα όμβρια και πηγαία νερά που στην συνέχεια καρταστράφηκαν και επικαλύφθηκαν με τσιμέντο αρχικά και άσφαλτο αργότερα.
Στην είσοδο του χωριού απο το χωριό Αγ. Χαράλαμπο και αριστερά υπάρχει το τέως δημοτικό σχολείο (νέο) που σήμερα, λόγω μεταφοράς των ελάχιστων μαθητών αλλού, χρησιμοποιείται σαν πολιτιστικό κέντρο, με χώρο άθλησης και μικρή παιδική χαρά.
Είναι κατάφυτο από κερασιές, μπουρνελιές, μηλιές, αχλαδιές, καρυδιές κ.α., είναι δε το πιο δενδροφυτευμένο (πράσινο) χωριό του Λασιθίου. Ανατολικά νότια και δυτικά του χωριού υπάρχουν δάση απο πρίνους, ενώ στην Λαγκάδα υπάρχει αραιό δάσος από ασφεντάμους, το μοναδικό στο είδος του δένδρου στην Κρήτη. Από το χωριό από πολύ παλιά υπήρχε, και παρά το ότι δεν χρησιμοποιείται πια διατηρείται ακόμη, μονοπάτι για το Δικταίο Άνδρο, μυθικό τόπο γέννησης του Δία, συνολικής απόστασης περίπου 1200μ. Η συνολική εδαφική περιφέρεια του χωριού είναι περίπου 8.500 στρέμματα, ενώ η οικιστική περιοχή με τις ευκολίες της δεν ξεπερνά τα 60-70 στρέμματα.
Η κύρια ασχολία των 150 περίπου σήμερα μόνιμων κατοίκων είναι η γεωργία, με δεύτερη την ελαφρά κτηνοτροφία, ενώ υπάρχουν επίσης ταβέρνες, τουριστικά καταστήματα και παραδοσιακά καφενεία.

ΙΣΤΟΡΙΑ
Η περιοχή του χωριού έχει σημαντική ιστορία πολιτισμού, που ελάχιστα όμως έχει ερευνηθεί, καθώς και ιστορία αγώνων και νεκρών, όπως και όλη η Ελλάδα για την Ελευθερία ζωής και έκφρασης.
Εδώ θα παρατεθούν αναφορές μόνο στα ιστορικά θέματα,, (ως μη ειδικοί,) αφήνοντας σε επαγγελματίες ιστορικούς και αρχαιολόγους τα υπόλοιπα, όταν και αν, αυτοί και το κράτος το αποφασίσουν.
Η πρώτη παρουσία ανθρώπου στην περιοχή του χωριού εντοπίστηκε στην περιοχή Πατητήρια ή Πάνω Πετράδες, ΒΔ του χωριού και 200 περίπου μέτρα αριστερά από τον επαρχιακό δρόμο προς τον Αγ. Χαράλαμπο, (όπου υπάρχουν και νεώτερα ίχνη ερειπίων, πιθανόν Ενετικής ή Βυζαντινής περιόδου), που ερευνήθηκε επιφανειακά και αρκετά ευρήματα νεολιθικής εποχής υπάρχουν από εκεί στο μουσείο Ηρακλείου, ενώ έχουν ευρεθεί, στην ίδια και σε γειτονικές περιοχές και πωληθεί, πολύ περισσότερα απο αρχαιοκάπηλους, χωριανούς και άλλους.
Επίσημη αλλά σύντομη και σε μικρή έκταση μόνο ανασκαφή έχει γίνει στην περιοχή Κάτω Κεφάλι, 200μ Βόρεια του χωριού προς τον κάμπο καθώς και η ανασκαφή ενός κυψελωτού υστερομινωϊκού τάφου στο νεκροταφείο της εποχής, στη θέση Σκαλιά, δυτικά του χωριού, κοντά στην πρόσφατη εκκλησία του Αγ. Παντελεήμονα , από την Αγγλική αρχαιολογική σχολή, από 25/4 έως 27/5/1914. (Σχετική βιβλιογραφία: ΤΗΕ ΑΝNUAL OF BRITISH SCHOOL AT ATHENS. No XX, Session 1913-14, P.1 EXCAVATION AT PLATI IN LASITHI, CRETE.)
Στην ανασκαφή που κάλυψε μικρό μόνο μέρος του όλου οικισμού, αποκαλύφθηκε μέρος υστερομινωϊκου, επικαλυπτόμενου κατά εποχές, (Ι έως ΙΙΙ ), οικισμού, που επίσης μέρος του επικαλύπτεται από οικισμό της αρχαϊκής Ελληνικής περιόδου, με πολλά στοιχεία απο την κεντρική Ελλάδα. Τα ευρήματα της ανασκαφής φυλάσσονται επίσης στο Μουσείο Ηρακλείου.
Από την ανασκαφή και τα ευρήματά της, διαπιστώθηκε ότι ο οικισμός ήκμαζε την ίδια περίοδο που το Δικταίο Άνδρο χρησιμοποιούταν σαν λατρευτικός χώρος.
Απέδειξε επίσης ότι μεγάλο μέρος του σημερινού οικισμού Πλάτη είναι κτισμένο από «ρουκούνια» του οικισμού αυτού, καταστρέφοντας προφανώς μεγάλο μέρος του.
Στην ίδια περιοχή, αλλά και στο Πάνω Κεφάλι, έχουν αναφερθεί από τους κατοίκους, πάμπολλα ευρήματα απο αρχαιοκάπηλους που πήραν το δρόμο του εμπορίου, καθώς και πιθανοί χώροι αρχαιολογικών ευρημάτων.
Στην ανασκαφή του τάφου στα Σκαλιά, αποκαλύφθηκε λάρνακα από πηλό της ίδιας περιόδου, και άλλα ευρήματα,, που και αυτά φυλάσσονται στο Μουσείο Ηρακλείου.
Για το κτίσμα που ανακαλύφθηκε στο κάτω κεφάλι το 1913, είναι χαρακτηριστική η αναφορά του R. M. DOWKINS στο παραπάνω annual:
«…Η διευθέτηση των σπιτιών είναι καταπληκτική. Αν τα τρία (ευρεθέντα) συγκροτήματα κτηρίων ήταν ξεχωριστά σπίτια με διαφορετικούς ιδιοκτήτες, τότε έχουμε ένα παράδειγμα σχεδιασμού πόλης πολύ διαφορετικό από ότι βρήκαμε οπουδήποτε στην Κρήτη, όπου οι πόλεις κρίνοντας τουλάχιστον από το Παλαίκαστρο και τα Γουρνιά, ήταν κατά κανόνα κτισμένες με πολύ στενά δρομάκια μεταξύ των σπιτιών. Αν από την άλλη πλευρά τα τρία συγκροτήματα, αποτελούσαν μέρη ενός ενιαίου κτηρίου (μιας ιδιοκτησίας) τότε είναι προφανής η ομοιότητα με την μεγάλη κεντρική αυλή του ανακτόρου της Κνωσού.» ..
Είναι άραγε το κτήριο όπου διέμενε ο Μίνωας όταν ανέβαινε στο Λασίθι κατά την μυθολογία για να τον συμβουλέψει ο Δίας για την νομοθεσία του;
Για την περιοχή του χωριού, δεν υπάρχουν ιδιαίτερες αναφορές, για τους χρόνους, από την αρχαϊκή Ελληνική περίοδο έως και την Βυζαντινή, πλην των αναφερομένων για το σύνολο του οροπεδίου Λασιθίου. Είναι άγνωστο αν υπήρχε οικισμός στην περιφέρεια τού σημερινού χωριού κατά την αρχή της Ενετικής περιόδου, αν και λόγω της μορφολογίας του τόπου είναι πιθανότατο. Τα υπάρχοντα λείψανα ερειπίων στην περιοχή πατητήρια, πιθανόν να είναι ένας τέτοιος οικισμός.
Η άγνοια αυτή οφείλεται στην ολοκληρωτική καταστροφή του οροπεδίου από τους Ενετούς μετά την επανάσταση των Καλλεργών, και την ερήμωση του από κάθε ψυχή και απαγόρευση κατοίκησής ακόμη και πρόσβασης σ’ αυτό, για περίπου 200 χρόνια (1293-1514) που είχε σαν αποτέλεσμα την απώλεια ακόμη και των τοπωνυμιών για όλη την περιοχή.
Κατά τον Στέργιο Γ. Σπανάκη, (Συμβολή στην Ιστορία του Λασιθίου κατά την Ενετοκρατία, εκδόσεις «ΣΦΑΚΙΑΝΟΣ») για πρώτη φορά το όνομα Πλάτη αναφέρεται από τον Πέτρο Καστροφύλακα, λογιστή του Giulio Garzoni Γενικού Προβλεπτή Κρήτης, το 1584 μετά φυσικά τον επανοικισμό του Λασιθίου (1514-1545) στον οποίο αναγκάστηκαν οι Ενετοί για την παραγωγή σιταριού και αναφέρεται σαν Μετόχι Πλάτη του Σακελάρη. Αναφέρεται επίσης το 1630 απο τον Vasilicata με το ίδιο όνομα . Στο μετόχι Πλάτη, φαίνεται να συνενώθηκαν σίγουρα, λόγω της θέσης των στις παραπάνω αναφορές, τα μετόχια Περγάμι και Τζόγια, (μάλλον πάνω και πέρα σημερινές γειτονιές αντίστοιχα. Το «Τζόγιας» αναφέρεται σαν παλαιό οικογενειακό όνομα των σημερινών Πλατιανών Λαγκωνάκηδων). Πιθανόν δε και τα μετόχια Πασπαλού και Δραζίνων, που ίσως είναι οι δύο σημερινοί ξεχωριστοί μικροοικισμοί του χωριού δυτικά της πέρα γειτονιάς, ο ένας και κάτω απο τις στέρνες άρδευσης ο άλλος.
Στην τούρκική απογραφή του 1671, οι παραπάνω οικισμοί- μετόχια δεν αναφέρονται καθόλου αλλά το χωριό Πλάτη αναφέρεται με 15 χαράτσια, αντί των 3 σπιτιών που αναφέρονταν απο τον Vasilikata 40 χρόνια νωρίτερα που δείχνει συμψηφισμό και των άλλων οικισμών-μετοχιών στο ίδιο όνομα, με άλλα 8 σπίτια.. Επίσης αναφέρεται και το 1834 στην τούρκική απογραφή με 25 οικογένειες.
Το σημερινό χωριό, μετά τον εμπρησμό και την ολοσχερή κατεδάφιση του από τους Τούρκους κατά τις μάχες του Λασιθίου, που κατέβηκαν στο Λασίθι από την Πλατιανή λαγκάδα στις 21-30 Μάη 1867 της επανάστασης του 1866-69 ξανακτίστηκε από την αρχή, (στην ίδια θέση που ήταν και πριν).
Τα μοναδικά κτήρια που έμειναν ανέπαφα κατά μαρτυρίες συγχωριανών ήταν το τότε δημοτικό σχολείο και η εκκλησία του Μιχαήλ Αρχαγγέλου κτισμένη το 1836 κατά την επιγραφή που βρέθηκε κατά την τελευταία ανακαίνισή της γραμμένη με θραύσματα από κεραμικό.
Το νεκροταφείο του χωριού που ήταν έξω από την τότε εκκλησία του Αγ. Γεωργίου στο κέντρο του χωριού ανασκάφτηκε από τα Τουρκικά στρατεύματα και ο προ τριημέρου ταφής ιερέας του χωριού, εκταφιάσθηκε και κακοποιήθηκε (ανασκολοπήθηκε).
Έκτοτε το νεκροταφείο του χωριού μεταφέρθηκε στην σημερινή του θέση στο Πάνω Κεφάλι, ( Αγ. Αλέξανδρος) και κτίσθηκε η νέα εκκλησία του χωριού, διμάρτυρη, των Αγίων Γεωργίου και Νικολάου.
Οι περισσότερες πελεκημένες πέτρες που χρησιμοποιήθηκαν σαν ρουκούνια, στα κτήρια του χωριού, προέρχονται κατά μαρτυρίες παλαιοτέρων, αλλά και του A.D.DAWKINS, της Αγγλικής Αρχαιολογικής Σχολής της Αθήνας, από τον υστερομινωϊκό και αρχαϊκό οικισμό στο Κάτω Κεφάλι.
Το χωριό φαίνεται να διέθετε κάποιο σχολείο έστω και υποτυπώδες , ή λειτουργούσε κατά περιόδους, άγνωστο όμως από πότε, αφου αναφέρεται ότι ο δεσπότης Χανίων (Κυδωνίας και Αποκορώνου) Νικηφόρος Λαδωμένος-Ζαχαριάδης, γεννηθείς στο χωριό το 1838 ή 1840 έλαβε τα πρώτα του γράμματα στην Πλάτη Λασιθίου. Μαρτυρία σε μένα από τον παππού μου Εμμ. Γ. Παπαχατζάκη, γεννημένο επίσημα το 1868, φοίτησε στο σχολείο αυτό 4 χρόνια.
Το λεγόμενο κάτω σχολείο στην Πλάτη, που κατεδαφίστηκε δυστυχώς πρόσφατα, (1993) ήταν πιστό δίδυμο του Δημοτικού Σχολείου Τζερμιάδων το οποίο αναφέρεται ότι κτίσθηκε το 1848. Κτίσθηκαν άραγε ταυτόχρονα ή το ένα ήταν μοντέλο για το άλλο; Μαζί με το πάνω σχολείο πάντως πρόσφεραν στέγη μάθησης στους μαθητές του χωριού και του Αγ. Χαραλάμπου, (περίπου 100 κάθε σχολική χρονιά) μέχρι το 1958, που παραδόθηκε το τότε νέο διτάξιο σχολείο. Ο πρώτος πάντως γνωστός επίσημος διορισμός δασκάλου στην Πλάτη, του Γ. Καλλικάκη, συγχωριανού μας, έγινε το 1899 από την Κρητική Πολιτεία.
Διοικητικά η Πλάτη υπαγόταν στην διοίκηση Ηρακλείου επί Ενετοκρατίας, ενώ κατά την Τουρκοκρατία, όπως και όλο το οροπέδιο στην Σητεία. Επί Κρητικής Πολιτείας, συμμετείχε στον δήμο Ψυχρού (πέρα δήμος), το ½ του Λασιθίου, μέχρι το 1928 όπότε έγινε ανεξάρτητη Κοινότητα μέχρί και το 1998, που συνενώθηκε με τα υπόλοιπα χωριά της Επαρχίας Λασιθίου (πλην Ποτάμων) για την δημιουργία ενός νέου δήμου.
Αναφορά στο σοβαρό Έμψυχο δυναμικό που έδωσε η Πλάτη στους αγώνες για την ελευθερία, αλλά και τον πολιτισμό δεν θα κάνουμε εδώ για να μην αδικήσουμε λόγω ελλιπών γνώσεων μας κανένα, αφήνοντας το, είτε στους γνώστες του αντικειμένου είτε σε μελλοντική μας εμπεριστατωμένη αναφορά. Δεν μπορούμε όμως να μην αναφέρουμε απλά ότι γέννησε από απλούς ανθρώπους που έδωσαν το αίμα τους στην καλλιέργεια της γης και στην Πατρίδα, μέχρι οπλαρχηγούς, στις επαναστάσεις, στρατηγούς, δεσποτάδες και εκπαιδευτικούς και ιερομενους όλων των βαθμίδων.

ΟΙΚΙΣΤΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ

1583 (αναφέρονται 29 συνολικά άνθρωποι στα μετόχια Τζόγια και Πασπαλού
δεν αναφέρονται όμως άνθρωποι στην Πλάτη και στο Δραζίνων, ενώ το Περγάμι δεν αναφέρεται καθόλου.)

1630 (σύνολο 25 σπίτια σε 4 μετόχια. Δεν αναφέρεται το Δραζίνων. αναφέρεται το Περγάμι για πρώτη φορά με 12 σπίτια)
1671 ( Αναφέρεται μόνο η Πλάτη με 15 χαράτσια)
1834 οικογένειες 25
1881 κάτοικοι 279
1990 >> 332
1913 >> 317
1920 >> 274
1928 >> 361
1940 >> 369
1951 >> 382
1961 >> 334
1971 >> 288
1981 >> 220
1991 >> 192
2001 >> 178
Τα παραπάνω πληθυσμιακά στοιχεία είναι από το βιβλίο « Το Λασίθι στο χρόνο και την ιστορία» του εξαίρετου Γ. Ι. ΠΑΝΑΓΙΩΤΑΚΗ.

Το παρόν σημείωμα υπογράφει ο
ΕΜΜ. Ν. ΠΑΠΑΧΑΤΖΑΚΗΣ
Πλάτη, άνοιξη 2002.
Με μικρές βελτιώσεις το 2005.